مهریه در فرهنگ ایرانی و فقه اسلامی، پیوندی میان عشق و قانون است؛ نمادی از احترام به زن و پشتوانه‌ای برای امنیت او در زندگی مشترک. اما در جامعه امروز، این تعهد مالی گاه به ابزاری حقوقی و عامل تنش بدل می‌شود. بازگشت به مهر سبک و معنوی، می‌تواند توازن میان محبت، عدالت و واقعیت‌های اقتصادی را دوباره برقرار کند.

مهریه؛ پیمان عشق یا ابزار حقوقی؟

مهریه در حقوق ایران و فقه امامیه، فقط یک تعهد مالی نیست؛ بلکه نماد جایگاه و احترام زن در نهاد خانواده است. در منابع فقهی، مهر از لحظه‌ی عقد با مالکیت متزلزل به زن تعلق می‌گیرد (کاتوزیان، 1376).

اما در قانون مدنی، مطابق ماده 1087، مرد مکلف است به مناسبت عقد نکاح مالی به زن بپردازد. این تعهد چهره‌ای قانونی اما ریشه‌ای عاطفی دارد؛ پیوندی میان عشق، شرع، و قانون (کاتوزیان، 1350).

فلسفه‌ی مهریه؛ بیمه‌ی عاطفیِ زن در بحران‌های زندگی

در دکترین اسلامی، فلسفه‌ی مهریه بیشتر حمایت معنوی و مالی از زوجه است تا پاداش ازدواج. مهریه پشتوانه‌ای است برای صیانت از شأن زن در برابر طلاق، فوت، یا بی‌ثباتی زناشویی (مصباح، 1377؛ مکارم شیرازی، 1380).

این مفهوم تا امروز نیز مرز میان عدالت جنسیتی و امنیت روانی خانواده را شکل داده است (بهشتی و مددی، 1403).

انواع مهریه در نگاه فقه و قانون؛ تنوعی با معنا

فقه امامیه و حقوق ایران، چهار نوع اصلی مهر را می‌شناسند:

مهــرالمسـمی؛ مهرِ توافق و تعیین

مهری که هنگام عقد با رضایت طرفین مشخص می‌شود؛ اولین و شایع‌ترین نوع مهر در ازدواج دائم و موقت.

 مهــرالمثــل؛ مهر بر اساس شأن و عرف

اگر مهر تعیین نشود و نزدیکی رخ دهد، با توجه به نسب، شأن، تحصیلات، و عرف مکان، میزان آن مشخص می‌گردد (عاملی، 1412ق).

مهــرالمتـعـه؛ مهرِ دلداری در طلاق بدون وصل

در صورت طلاق پیش از نزدیکی و تعیین مهر، زن مستحق مهرالمتعه است؛ مالی متناسب با وضعیت مالی و اخلاقی شوهر (طوسی، 1387ق).

مهرالســنه یا مهر محمدی؛ سنت جاودانه‌ی پیامبر

معادل 62 مثقال و نیم نقره، مهری است که پیامبر (ص) برای حضرت زهرا (س) قرار داد (کرکی، 1411ق)؛ نماد تعادل و اعتدال در ازدواج.

مهریه و جامعه امروز؛ از آیین کرامت تا بحران زندان‌های مالی

در دهه‌های اخیر، افزایش سرسام‌آور مهریه به چالشی بزرگ بدل شده است. مهر که قرار بود تضمین محبت باشد، اکنون گاه ابزار فشار حقوقی شده است. قانون‌گذار با سیاست‌هایی چون تقسیط و تعیین سقف، تلاش می‌کند میان اخلاق، عدالت و اقتصاد توازن برقرار کند (عظیم‌زاده اردبیلی، 1375).

مهریه در نکاح دائم و موقت؛ تفاوت‌های پنهان قانون مدنی

در نکاح دائم، عدم تعیین مهر خللی ایجاد نمی‌کند، اما در نکاح موقت، شرط تعیین مهریه، شرط صحت عقد است (مواد 1075 و 1090 ق.م).

در هر دو نوع ازدواج، مهر حق مسلم زن است؛ اما طلاق در نکاح منقطع جای خود را به «بذل مدت» داده است تا پایان رابطه‌ی زوجین بدون رجوع، تحقق یابد.

پیشنهادها

1. احیای فرهنگِ مهر سبک و معنوی: اسلام بر مهرِ معتدل تأکید دارد و مهریه‌ی سنگین را خلاف عدالت و اخلاق می‌داند.
2. آموزش عمومی درباره فلسفه مهریه: نکاح معاوضه‌ی مالی نیست، بلکه پیمان انسانی و اخلاقی است.
3. ایجاد بیمه مهریه: می‌تواند نگرانی اقتصادی زوجه را کاهش دهد و بار مالی بر دوش زوج را تقسیم کند.
4. وضع قانون مالیاتی برای مهریه‌های سنگین: برای تعدیل و جلوگیری از مهریه‌های غیرمنطقی.
5. تقویت مبانی فرهنگی ازدواج آسان: خانواده‌ها باید در تعیین مهریه، به توصیه نبویِ سادگی بازگردند.

جمع‌بندی

مهریه در فقه امامیه آغازگر کرامت زن است، نه پایان آسایش مرد. قانون ایران نیز با بهره‌گیری از سنت نبوی، آن را ضامن احترام متقابل می‌داند. آنچه نیاز امروز جامعه است، بازگشت به مهرِ سبکِ عقلانی و انسانی است تا مهریه از ابزار فشار به پیمانِ مهر و مودّت دوباره بدل شود.

سوالات متداول

1. مهریه چیست و چه هدفی دارد؟

مهریه تعهد مالی مرد به زن است که از زمان عقد به او تعلق می‌گیرد و نماد احترام و امنیت مالی زن در زندگی مشترک است. مهریه می‌تواند تضمین حمایت زن در صورت طلاق یا بی‌ثباتی زندگی زناشویی باشد.

2. انواع مهریه کدامند؟

مهریه شامل مهرالمسمی (تعیین‌شده)، مهرالمثل (براساس شأن و عرف)، مهرالمتعه (در طلاق پیش از نزدیکی) و مهرالسنه (سنت پیامبر) است. اگر مهریه تعیین نشده باشد، مهرالمثل با توجه به وضعیت زوج و عرف جامعه تعیین می‌شود.

3. چطور می‌توان مهریه را مطالبه یا اجرا کرد؟

زن با دادخواست در دادگاه خانواده یا ارائه سند رسمی به اجرای ثبت می‌تواند مهریه را مطالبه کند؛ پس از صدور اجرائیه، امکان توقیف اموال، درآمد یا حقوق ماهیانه وجود دارد. در صورت دشواری پرداخت، دادگاه می‌تواند تقسیط (اقساط) تعیین کند. مثال: با سند رسمی مهریه، زوجه می‌تواند مستقیم به اجرای ثبت مراجعه و درخواست توقیف حقوق ماهانه یا اموال شوهر را بدهد.

_منابع

• _{بهشتی، احمد، و مددی، حمید رضا. (1403). بررسی تطبیقی انواع مهریه در فقه امامیه و حقوق ایران. مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه، 10(4)، 129–148.}
• _{طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن. (1387ق). المبسوط فی فقه الامامیة. المکتبة المرتضویة.}
• _{عاملی، زین الدین بن علی. (1412ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.}
• _{کاتوزیان، ناصر. (1350). حقوق خانواده. چ سوم. تهران: شرکت سهامی انتشار.}
• _{کاتوزیان، ناصر. (1376). قواعد عمومی قراردادها. چ چهارم. تهران: شرکت سهامی انتشار.}
• _{کرکی، علی بن حسین. (1411ق). جامع المقاصد. قم: مؤسسه آل‌البیت (ع) لإحیاء التراث.}
• _{عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه. (1375). «بررسی اجمالی مَهریه». فصلنامه ندای صادق(4).}
• _{مصباح، محمدتقی. (1377). حقوق و سیاست در قرآن. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).}
• _{مکارم شیرازی، ناصر. (1380). تفسیر نمونه. چ 31. تهران: دار الکتب الاسلامیه.}
• _{مغنیه، محمدجواد. (1379). الفقه علی المذاهب الخمسۀ (ترجمه مصطفی جباری و حمید مسجدسرائی). تهران: ققنوس.}
• _{نجفی، محمد حسن. (1981 م). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی.}
• _{نظری، ایراندخت. (1376). «مهر و نقش آن در عقد نکاح». فصلنامه ندای صادق(8).}