سهم همسر در ارث؛ از خانه و زمین تا پول نقد، همه چیز را بدانید

وقتی کسی فوت می‌کند، بازماندگان او باید اموالش را میان خود تقسیم کنند. این کار در ظاهر ساده است اما در عمل، معمولاً پر از اختلاف و دعوا می‌شود. چرا؟ چون گاهی یکی از ورثه ملکی را تصرف کرده، گاهی همسری که مانده نمی‌داند دقیقاً چه حقی دارد، و گاهی هم پای قولنامه‌ها و فروش‌های قدیمی وسط می‌آید.

پرونده‌ای که در این متن بررسی می‌کنیم، نمونه‌ای واقعی از چنین اختلافاتی است. خواهان اصلی این پرونده همسر متوفی (خانم ب) بود. او برای گرفتن حق و حقوقش دادخواست داد. اما در میانه راه فوت کرد و ورثه‌اش دعوا را ادامه دادند. همین مسئله پرونده را پیچیده‌تر کرد.

شروع ماجرا

مرحوم (که ما او را «آقای الف» می‌نامیم) فوت می‌کند. او اموالی از جمله ملکی ثبت‌شده بر جای می‌گذارد.

همسرش (خانم ب) به دادگاه مراجعه می‌کند و چهار خواسته مطرح می‌کند:

1. تقسیم دارایی‌ها میان ورثه.
2. خلع ید آقای ج (یکی از ورثه) که ملکی را تصرف کرده است.
3. گرفتن اجرت‌المثل بابت سال‌ها استفاده غیرمجاز از ملک.

اما آقای ج (یکی از ورثه) می‌گوید:

• پدرشان قبل از فوت، قسمتی از ملک را به او فروخته.
• بنابراین باید وقوع بیع ثابت شود و دادگاه حکم بدهد که سند رسمی به نام او منتقل شود.

در همین اثنا، خانم ب فوت می‌کند و دعوا به دست ورثه او ادامه پیدا می‌کند.

رای دادگاه بدوی

دادگاه بدوی پس از بررسی، رأی خود را صادر کرد.

۱. درباره خلع ید و اجرت‌المثل

دادگاه گفت:

• ملک مشاع است، یعنی همه ورثه در آن شریک هستند.
• هیچ‌کس نمی‌تواند بدون اجازه بقیه، تمام ملک را تصرف کند.

مثال: تصور کنید سه نفر با هم مغازه‌ای را به ارث برده‌اند. یکی از آن‌ها بدون اجازه، قفل می‌زند و به تنهایی استفاده می‌کند. دادگاه می‌گوید: این کار خلاف قانون است و باید تخلیه کند.

پس دادگاه آقای ج را به خلع ید محکوم کرد و گفت باید اجرت‌المثل سال‌های استفاده (از سال ۱۳۸۸ تا روز دادخواست) را بپردازد.

۲. درباره تقسیم ترکه و اثبات بیع

اینجا دادگاه به مشکلاتی برخورد:

• برای تقسیم ترکه، باید گواهی مالیات بر ارث باشد، اما ارائه نشد.
• در قولنامه‌ی آقای ج، مشخصات کامل ملک درج نشده بود.

به همین دلیل، دادگاه گفت این دعاوی فعلاً قابل بررسی نیستند.

رای دادگاه تجدیدنظر

پرونده به دادگاه تجدیدنظر رفت. این دادگاه برخی بخش‌های رأی بدوی را تغییر داد.

۱. درباره خلع ید و اجرت‌المثل

دادگاه گفت:

• خواهان اصلی (خانم ب) همسر متوفی بود.
• طبق قانون، زن از زمین و ملک غیرمنقول ارث نمی‌برد، بلکه فقط حق دارد قیمت سهمش را دریافت کند.
• بنابراین او (و ورثه‌اش) مالک ملک نیستند و نمی‌توانند خلع ید یا اجرت‌المثل بخواهند.

میزان سهم زوجه:

• اگر متوفی فرزند داشته باشد → سهم زوجه یک‌هشتم از کل اموال است.
• اگر متوفی فرزندی نداشته باشد → سهم زوجه یک‌چهارم از کل اموال است.

اما نکته مهم: این سهم از اموال غیرمنقول (زمین و ساختمان) فقط به صورت قیمت معادل پرداخت می‌شود، نه خود زمین.

مثال ساده: اگر ملک ۸۰۰ میلیون تومان ارزش داشته باشد و متوفی فرزند داشته باشد، سهم زوجه ۱۰۰ میلیون تومان است (یک‌هشتم). او مالک هیچ قطعه‌ای از زمین نیست، فقط این مبلغ را طلبکار است.

۲. درباره اثبات وقوع بیع

دادگاه تجدیدنظر برخلاف دادگاه بدوی گفت:

• در مبایعه‌نامه آقای ج، مشخصات ملک به حد کافی ذکر شده است.
• بنابراین دعوا قابل بررسی است.
• پرونده باید به دادگاه بدوی بازگردد تا این قسمت را رسیدگی کند.

مستندات قانونی

رأی‌های صادره در این پرونده به مواد و مستندات قانونی زیر استناد داشتند:

1. ماده ۹۴۶ قانون مدنی: سهم‌الارث زوجه در صورت داشتن یا نداشتن فرزند را تعیین می‌کند.
2. ماده ۹۴۸ قانون مدنی: بیان می‌کند زوجه از اموال غیرمنقول سهم عینی نمی‌برد، بلکه قیمت سهمش را دریافت می‌کند.
3. ماده ۵۹ قانون آیین دادرسی مدنی: در خصوص نحوه طرح دعاوی و قرار عدم استماع.
4. ماده ۳۴ قانون مالیات‌های مستقیم: لزوم ارائه گواهی مالیات بر ارث برای رسیدگی به دعوای تقسیم ترکه.
5. نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه شماره 2701.95.7 مورخ ۱۳۹۵/۱۰/۲۲ : زوجه مالک عین اموال غیرمنقول نمی‌شود و فقط حق مطالبه قیمت دارد.

نکات آموزشی پرونده

1. زوجه فقط طلبکار قیمت سهم است: یعنی اگر ملکی به ارث مانده، همسر متوفی یا ورثه او نمی‌توانند خود زمین را بخواهند، فقط پول معادل سهمشان را.
2. تشریفات قانونی مهم است: بدون گواهی مالیاتی یا مشخصات کامل ملک، دادگاه وارد رسیدگی نمی‌شود.
3. قولنامه معتبر است، اگر دقیق باشد: حتی اگر رسمی نباشد، می‌تواند به‌عنوان دلیل در دادگاه پذیرفته شود.
4. دادگاه تجدیدنظر می‌تواند رأی بدوی را اصلاح کند: این پرونده نشان داد که مرحله تجدیدنظر نقش تعیین‌کننده دارد.

جمع‌بندی

پرونده آقای الف و ورثه‌اش نشان داد که:

• دعاوی ارث و ملک بسیار پیچیده‌اند، بنابراین پیشنهاد می شود قبل از هر اقدامی از مشورت وکلای با تجربه استفاده کنید.
• زن متوفی (و ورثه‌اش) فقط حق دارند قیمت سهم خود از ملک را بگیرند، نه خود زمین.
• اسناد عادی (مثل قولنامه) اگر دقیق باشند، می‌توانند مستند دعوا قرار گیرند.
• رعایت مدارک و تشریفات مثل گواهی مالیاتی برای تقسیم ترکه ضروری است.

به زبان ساده: ارث چیزی فراتر از تقسیم دارایی است. اگر دقت نشود، ممکن است سال‌ها دعوا و درگیری میان خانواده‌ها ایجاد کند.

سئوالات متداول

۱. آیا زن از اموال غیرمنقول شوهر (مثل خانه و زمین) ارث می‌برد؟

خیر، مطابق مواد ۹۴۶ و ۹۴۸ قانون مدنی، زن از اموال غیرمنقول متوفی سهم عینی نمی‌برد، بلکه فقط حق دارد قیمت معادل سهم خود را مطالبه کند. مثال: اگر مردی فوت کند و یک خانه به ارزش ۸۰۰ میلیون داشته باشد و فرزند هم داشته باشد، سهم همسر او یک‌هشتم است؛ یعنی ۱۰۰ میلیون تومان، نه بخشی از خانه.

۲. تفاوت ارث زن در اموال منقول و غیرمنقول چیست؟

در اموال منقول (مثل خودرو، پول نقد، وسایل منزل)، زن مستقیم مالک سهم خود می‌شود. اما در اموال غیرمنقول (زمین، خانه، باغ)، او فقط حق دریافت قیمت سهمش را دارد. 

۳. اگر یکی از ورثه ملکی را بدون اجازه بقیه تصرف کند، چه می‌شود؟

هر شریک حق استفاده از مال مشاع را دارد، اما نه به‌تنهایی. اگر یکی از ورثه بدون اجازه همه ملک را تصرف کند، دیگران می‌توانند دعوای خلع ید مشاعی و اجرت‌المثل ایام تصرف مطرح کنند. مثال: سه برادر زمینی به ارث می‌برند. یکی از آنها زمین را حصارکشی کرده و تنها استفاده می‌کند. دو برادر دیگر می‌توانند هم تخلیه بخواهند، هم اجاره معادل سال‌های تصرف.