چالش‌های دعوای تقسیم ماترک در رویه قضایی

وقتی کسی فوت می‌کند، اموال و دارایی‌هایش (ماترک) باید بین وراث تقسیم شود. در عمل، تقسیم ماترک همیشه ساده نیست و معمولاً با اختلاف‌نظر میان وراث یا ابهام در قوانین روبه‌رو می‌شود. این مقاله با بررسی آراء دادگاه‌ها و نظرات حقوقی، مشکلات رایج در این زمینه را بیان کرده و راه‌حل‌هایی پیشنهاد می‌کند.

۱. اختلاف وراث در مالکیت ترکه

گاهی وراث بر سر اینکه کدام مال واقعاً متعلق به متوفی بوده یا نه اختلاف دارند.

دیدگاه اول: امکان تقسیم بخشی از اموال

دادگاه می‌تواند اموالی که بین وراث اختلافی در آنها نیست را تقسیم کند و اموال مورد اختلاف را بعداً بررسی کند. مثال: اگر وراث بر سر یک خانه اختلاف دارند ولی بر سر یک زمین کشاورزی اختلافی ندارند، زمین تقسیم می‌شود و رسیدگی به خانه موکول به آینده می‌گردد.

دیدگاه دوم: ضرورت رفع کامل اختلاف‌ها

برخی دادگاه‌ها می‌گویند تقسیم باید پس از رفع تمام اختلاف‌ها انجام شود؛ در غیر این صورت دعوا متوقف یا رد می‌شود.

نظر برگزیده (مختار):

دادگاه باید به همه اختلاف‌ها رسیدگی کرده و تکلیف کل ماترک و سهم هر وارث را روشن کند.

۲. ادعای طلب وراث بدون دادخواست

ممکن است یکی از وراث ادعا کند که متوفی به او بدهکار بوده است.

دیدگاه اول: بدون نیاز به دادخواست جداگانه، دادگاه باید این ادعا را بررسی کند.

دیدگاه دوم: چنین ادعایی تنها با طرح دادخواست مستقل قابل بررسی است.

نظر مختار: چون تعیین بدهی‌های متوفی وظیفه دادگاه است، نیازی به دادخواست جداگانه نیست.

مثال: اگر یکی از فرزندان بگوید در زمان حیات به پدرش ۵۰ میلیون تومان قرض داده، دادگاه باید آن را بررسی کند حتی اگر دادخواست جدا نداده باشد.

۳. ماهیت تقسیم ماترک

آیا تقسیم ارث یک قرارداد (عقد) است یا صرفاً جداسازی حق (تمیز حق)؟

اگر عقد باشد: مشمول قوانین قراردادهاست (مثلاً خیاراتی مثل غبن و عیب در آن جاری است) و باید ثبت رسمی شود.

اگر تمیز حق باشد: صرفاً تعیین سهم هر وارث است، نیازی به ثبت ندارد و خیارات هم جاری نیست.

نظر مختار: تقسیم شبیه عقد است و می‌توان آن را نوعی صلح یا معاوضه دانست.

۴. ادعای غبن یا عیب پس از تقسیم

غبن (زیان فاحش): اگر یکی از وراث سهمی بسیار کمتر از ارزش واقعی بگیرد، می‌تواند ادعای غبن کند.

عیب: اگر در مالی که به وارث داده شده عیبی پنهان باشد، تقسیم می‌تواند برهم زده شود (طبق مادۀ ۲۰۰ قانون مدنی).

نظر مختار: غبن هم مثل عیب می‌تواند سبب ابطال تقسیم شود.

مثال: اگر به یکی از وراث خانه‌ای داده شود که بعداً معلوم شود سندش مشکل دارد، می‌تواند تقسیم را باطل کند.

۵. قراردادهای بین مورث و وراث در زمان حیات

گاهی مورث (مثلاً پدر) در زمان حیات با وراث توافق می‌کند که بعداً چگونه اموال تقسیم شود.

دیدگاه اول: چنین توافقی باطل است چون هنوز حق ارث به وجود نیامده (اسقاط ما لم یجب).

دیدگاه دوم: این توافق نوعی عقد صلح یا معاوضه است و معتبر می‌باشد.

نظر مختار: با توجه به اصل صحت قراردادها، این توافق معتبر است.

مثال: پدری در زمان حیات می‌گوید «این مغازه برای دخترم باشد و زمین کشاورزی برای پسرم». این توافق معتبر است.

۶. ثبت رسمی تقسیم ماترک

قانون جدید (۱۴۰۳) ثبت رسمی معاملات اموال غیرمنقول را الزامی کرده است. اگر تقسیم را نوعی انتقال مالکیت بدانیم، باید در سامانه رسمی ثبت شود. اگر صرفاً تمیز حق بدانیم، ثبت لازم نیست.

نظر مختار: تقسیم مشمول این قانون است و باید ثبت شود.

نتیجه‌گیری

دعاوی تقسیم ماترک در دادگاه‌ها با اختلاف نظرهای جدی روبه‌رو هستند. نبود رویۀ واحد، باعث طولانی شدن روند رسیدگی می‌شود. برای حل این مشکل:

• باید قوانین مربوط به ارث و تقسیم شفاف‌تر شود.
• دادگاه‌ها با تفسیر دقیق قوانین و رجوع به اصول فقهی، رویۀ واحدی اتخاذ کنند.

سئوالات متداول

۱. آیا دادگاه می‌تواند بخشی از ماترک را تقسیم کند وقتی بین وراث اختلاف وجود دارد؟

بله، دادگاه می‌تواند اموالی را که میان وراث اختلافی در مالکیت آن‌ها نیست جداگانه تقسیم کند و بررسی اموال مورد اختلاف را به بعد موکول نماید.
اما طبق نظر غالب حقوق‌دانان، بهتر است دادگاه تکلیف کل ماترک را یک‌جا مشخص کند تا سهم هر وارث دقیق تعیین شود. مثال: اگر وراث بر سر خانه اختلاف دارند ولی درباره زمین کشاورزی توافق دارند، دادگاه می‌تواند ابتدا زمین را تقسیم کند.

۲. اگر یکی از وراث ادعا کند متوفی به او بدهکار بوده، آیا باید دادخواست جداگانه بدهد؟

خیر. طبق نظر حقوقی غالب، چون تعیین بدهی‌های متوفی جزئی از وظیفه دادگاه در جریان تقسیم ترکه است، دادگاه موظف است بدون دادخواست مستقل به این ادعا رسیدگی کند. مثال: اگر یکی از فرزندان بگوید به پدرش وام داده، قاضی باید ادعا را بررسی کند حتی بدون طرح دعوای جداگانه.

۳. آیا تقسیم ارث باید به‌صورت رسمی ثبت شود؟

بله. طبق قانون الزام ثبت رسمی معاملات اموال غیرمنقول (مصوب ۱۴۰۳)، اگر تقسیم ارث را نوعی انتقال مالکیت بدانیم، باید در سامانه ثبت رسمی انجام شود تا اعتبار قانونی داشته باشد. مثال: تقسیم خانه یا زمین میان وراث باید در دفترخانه ثبت شود تا سند رسمی برای هر وارث صادر گردد.