بررسی رأی وحدت رویه شماره ۸۷۰ 

دیوان عالی کشور درباره عدم امکان الزام صادرکننده به ثبت چک در سامانه صیاد در سال‌های اخیر، اجرای اصلاحات قانون صدور چک و راه‌اندازی سامانه صیاد موجب طرح پرسش‌های متعددی در میان حقوقدانان، بانک‌ها و مراجع قضایی کشور شده است. یکی از مهم‌ترین این پرسش‌ها، ماهیت حقوقی چک ثبت‌نشده در سامانه صیاد و به‌تبع آن، امکان طرح دعوای «الزام صادرکننده به ثبت چک» بوده است. اختلاف نظر محاکم در این زمینه سرانجام منجر به طرح موضوع در هیأت عمومی دیوان عالی کشور و صدور رأی وحدت رویه شماره ۸۷۰ ـ ۱۴۰۴/۰۷/۲۲ شد که مسیر آتی دعاوی مرتبط را روشن می‌سازد.

پیشینه اختلاف نظر

اختلاف اصلی میان دادگاه‌ها بر سر تفسیر ماده ۲۱ مکرّر قانون صدور چک مصوب ۱۳۹۷ بود. این ماده، ثبت اطلاعات چک در سامانه صیاد را از شرایط اعتبار و قابلیت انتقال چک دانسته است. با این حال، در برخی دعاوی، دارنده چک که از ثبت آن در سامانه محروم مانده بود، با طرح دادخواست، خواستار صدور حکم به «الزام صادرکننده به ثبت چک در سامانه صیاد» می‌شد.
شعب مختلف دادگاه‌های تجدیدنظر کشور در این زمینه آرای متفاوتی صادر کردند. به‌ویژه میان شعبه ۳۲ و شعبه ۱۰۰ دادگاه تجدیدنظر استان تهران، در تفسیر این ماده و قابلیت استماع دعوای مذکور اختلاف نظر وجود داشت. این اختلاف، زمینه ارجاع موضوع به هیأت عمومی دیوان عالی کشور را فراهم ساخت.

جلسه هیأت عمومی و بررسی ابعاد موضوع

جلسه هیأت عمومی دیوان عالی کشور با حضور رئیس دیوان، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجعفر منتظری، قضات عالی‌رتبه دیوان و نماینده دادستان کل کشور، حجت‌الاسلام سید محسن موسوی، در تاریخ ۲۲ مهرماه ۱۴۰۴ برگزار شد. در این نشست، علاوه بر قضات، نمایندگان وزارت امور اقتصادی و دارایی، کارشناسان بانکی و جمعی از اساتید و دانشجویان دانشکده علوم قضایی نیز حضور داشتند.
در طول جلسه، ابعاد مختلف موضوع از منظر حقوقی، بانکی و اقتصادی مورد بررسی قرار گرفت. حاضران درباره این پرسش بحث کردند که آیا صادرکننده چک می‌تواند با حکم دادگاه ملزم به ثبت چک در سامانه صیاد شود یا خیر، و در صورت عدم ثبت، چه آثاری بر چک مترتب خواهد بود.

نتیجه‌گیری و مفاد رأی وحدت رویه شماره ۸۷۰

پس از بحث و تبادل نظر، از میان ۱۲۹ قاضی حاضر در جلسه، ۷۵ نفر رأی شعبه ۳۲ دادگاه تجدیدنظر تهران را مبنی بر عدم پذیرش دعوای الزام به ثبت چک در سامانه صیاد تأیید کردند. بر این اساس، هیأت عمومی دیوان عالی کشور در رأی وحدت رویه شماره ۸۷۰ مورخ ۱۴۰۴/۰۷/۲۲ مقرر داشت که طرح دعوای الزام صادرکننده به ثبت چک در سامانه صیاد مسموع نیست.

تحلیل و پیامدهای رأی وحدت رویه

رأی وحدت رویه شماره ۸۷۰ نقطه پایانی بر یکی از اختلافات عملی و نظری مهم در حوزه اجرای قانون جدید صدور چک به شمار می‌رود. با تأیید نظر اکثریت قضات دیوان عالی کشور، روشن شد که ثبت چک در سامانه صیاد نه تعهدی قابل مطالبه از سوی دارنده، بلکه شرط قانونی برای اعتبار و قابلیت انتقال چک است.
به عبارت دیگر، در صورت عدم ثبت چک در سامانه، آن سند از شمول حمایت‌های قانونی چک خارج می‌شود و صرفاً در حکم سند عادی محسوب خواهد شد، بدون آن‌که بتوان صادرکننده را از طریق دادگاه ملزم به ثبت آن کرد.

این تصمیم ضمن یکسان‌سازی رویه قضایی، آثار قابل‌توجهی بر روابط بانکی و تجاری نیز دارد؛ زیرا از یک سو، مسئولیت دارندگان را در بررسی وضعیت ثبت چک افزایش می‌دهد و از سوی دیگر، جایگاه سامانه صیاد را به‌عنوان ابزار رسمی و یگانه احراز اعتبار چک تثبیت می‌کند.

متن رای وحدت رویه شماره 870

مستفاد از تبصره یک اصلاحی مورخ ۱۴۰۰/۱/۲۹ الحاقی به ماده ۲۱ مکرر قانون صدور چک، درج عبارت «صدور و پشت نویسی چک بدون درج در سامانه صیاد فاقد اعتبار است» در برگه چک های صادره از دسته چک هایی که پس از پایان اسفند ۱۳۹۹ ارائه می شوند، الزامی بوده و تسویه آنها منوط به ثبت در «سامانه چکاوک» بر اساس مبلغ و تاریخ مندرج در سامانه مذکور است و چنانچه در زمان صدور، مالکیت آن در سامانه ثبت نشده باشد، از شمول مقررات قانون چک خارج است. بنابراین اگر دارنده برگه چک، علی رغم درج این عبارت در چک، بدون ثبت در سامانه آن را پذیرفته باشد، به ضرر خود اقدام نموده و از مزایای قانونی چک محروم کرده است. در نتیجه، دعوای وی مبنی بر الزام صادرکننده به ثبت چک در سامانه، قابلیت استماع ندارد. بنا به مراتب، رأی شعبه سی و دوم دادگاه تجدیدنظر استان تهران تا حدی که با این نظر انطباق دارد با اکثریت آراء اعضای هیأت عمومی صحیح و قانونی تشخیص داده می شود. این رأی طبق ماده ۴۷۱ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ با اصلاحات و الحاقات بعدی در موارد مشابه برای شعب دیوان عالی کشور، دادگاه ها و سایر مراجع اعم از قضایی و غیر آن لازم الاتباع است. 

سوالات متداول

1. رأی وحدت رویه شماره ۸۷۰ دیوان عالی کشور درباره چک صیادی چه می‌گوید؟

رأی وحدت رویه شماره ۸۷۰ ـ ۱۴۰۴/۰۷/۲۲ تصریح می‌کند که دعوای الزام صادرکننده به ثبت چک در سامانه صیاد قابلیت استماع ندارد. به بیان دیگر، اگر چکی در سامانه صیاد ثبت نشده باشد، نمی‌توان از دادگاه خواست صادرکننده را به ثبت آن ملزم کند.

2. چک ثبت‌نشده در سامانه صیاد چه اعتباری دارد؟

چک ثبت‌نشده در سامانه صیاد از حمایت‌های قانونی چک‌های صیادی برخوردار نیست و در حکم سند عادی محسوب می‌شود. چنین چکی قابلیت انتقال، وصول از طریق سامانه یا استفاده از مزایای قانونی چک‌های جدید را ندارد.

3. رأی وحدت رویه شماره ۸۷۰ چه تأثیری بر دعاوی چک در دادگاه‌ها دارد؟

این رأی باعث یکسان‌سازی رویه قضایی در سراسر کشور شده و مانع از طرح دعاوی الزام به ثبت چک می‌شود. از این پس، دادگاه‌ها چنین دعاوی را نخواهند پذیرفت و دارندگان باید تنها چک‌های ثبت‌شده در سامانه صیاد را معتبر بدانند.